تولی و تبری در زیارت معصومین (ع) | منظور از زیارت عارفانه چیست؟

تولی و تبری در زیارت معصومین علیهم السلام

زیارت‌نامه‌های ائمه علیهم السلام منبع کامل و غنی از معارف و اصول دین است که زائر از طریق دقت و توجه به متن این زیارات، یک دوره درس معارف اعتقادی را می گذراند. بر همین اساس مناسب است تا در چند شماره به بررسی اصل تولی و تبری با تکیه بر زیارات ائمه علیهم السلام بپردازیم.
یکی از وظایف مؤمن آن است که نسبت به زیارت قبور ائمه علیهم السلام اهتمام داشته باشد، چنان که در حدیثی از امام باقر علیه السلام آمده است:

« إِنَّمَا أُمِرَ اَلنَّاسُ أَنْ يَأْتُوا هَذِهِ اَلْأَحْجَارَ فَيَطُوفُوا بِهَا ثُمَّ يَأْتُونَا فَيُخْبِرُونَا بِوَلاَيَتِهِمْ وَ يَعْرِضُوا عَلَيْنَا نَصْرَهُم»

همانا كه مردم مأمور شده‌ اند تا به سوى اين سنگ ها بيايند، و به آن ها طواف كنند، و آن گاه به سوى ما آيند، و ما را از ولايتشان خبر دهند، و نصرت خود را بر ما عرضه نمايند[1]. احادیث بسیار زیادی در مورد اهمیت و ثواب زیارت ائمه معصومین علیهم السلام در کتب روایی ما آمده است؛ از آن جایی که ائمه علیهم السلام الگوی مردم هستند، زیارت قبورشان یکی از مهم ترین وسایل برای پرورش فکر و تصحیح و تکمیل اعتقاد، و تهذیب نفس و تعدیل عمل می باشد.
آن چه که در زیارت نامه ها، ذکر شده است به صورت صریح یا ضمنی اشاره به  این مطلب دارد که اهل بیت علیهم السلام در سایه اطاعت و بندگی خدا به افق اعلای کمالات دست یافته اند و هر کسی که دنبال سعادت و رسیدن به مقام ناب بندگی است، باید از ایشان تبعیت کند تا هر کدام در حدّ مناسب خود به کمال برسند. بنابراین، زیارت نامه ائمه علیهم السلام نشان دهنده راه سعادت و کمال است. یکی از ویژگی های  زیارت نامه ها، آن است که کلام خود اهل بیت علیهم السلام است و از جانب آنان به شیعیان رسیده است و اشاره به نکات اعتقادی صحیح که هر مسلمانی باید به آن ملتزم باشد می کند.
از مواردی که در متن زیارت نامه ‌ها به صورت مؤکد و فراوان، به آن اشاره شده است، تصریح به قبول رهبری یک امام و اعلام نفی رهبری ‌های دیگر است. و از طرفی خود را در خط رهبری ائمه دانستن و تصریح به جواب رد به همه داعیه داران و عَلَم افرازان و طاغوت ‌ها و قدرت ‌های ضد خدایی و مخالف حق و قانون ‌های متزلزل می باشد. این حقیقت همان مسئله «تولّی» و «تبرّی» را می ‌رساند که از شاخه ‌های اساسی دین و از نشانه ‌های بارز دین داری است و ضرورت پای بندی به آن، نه فقط به صورت ظاهری و نمادین، و نه تنها در حد حب و بغض قلبی و درونی، بلکه در متن عمل و رفتار، از مسلمات یک مسلمان متعهد است[2].
امام صادق علیه السلام می فرماید:

«يَا بَشِيرُ مَنْ زَارَ قَبْرَ الْحُسَيْنِ ع عَارِفاً بِحَقِّهِ كَانَ كَمَنْ زَارَ اللَّهَ فِي عَرْشِهِ»، اى بشير كسى كه قبر حسين عليه السّلام را زيارت كند در حالى كه به حق آن حضرت عارف و آگاه باشد مانند كسى است كه خدا را در عرش زيارت نموده[3]. آیت الله جوادی در ذیل این روایت می نویسد: سر این که توصیف شده است زیارت با معرفت باشد آن است که آن چه مایه کمال زیارت می گردد معرفت و شناخت مقام و معرفت مزور می باشد[4]. امام رضا علیه السلام می فرمایند:

«إِنَّ لِكُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِي عُنُقِ أَوْلِيَائِهِ وَ شِيعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ الْأَدَاءِ زِيَارَةَ قُبُورِهِمْ فَمَنْ زَارَهُمْ رَغْبَةً فِي زِيَارَتِهِمْ وَ تَصْدِيقاً بِمَا رَغِبُوا فِيهِ كَانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعَاءَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»

همانا برای هر امامی بر گردن شیعیانش عهد و پیمانی است و همانا از کمال وفای به عهد ایشان، زیارت قبور آنان می باشد و هر کس با اشتیاق و تصدیق قلبی به آن چه که امامان به آن رغبت دارند، ایشان را زیارت کند، ائمه علیهم السلام شفیع او در روز قیامت خواهند بود[5]. به چند نمونه از مواردی که در زیارات به تولی و تبری اشاره دارد می پردازیم.

سلام

یکی از کلماتی که در تمامی زیارت نامه ها آمده است کلمه سلام است؛ که نشانه ابراز دوستی و خیر خواهی و طلب سلامتی و رمز محبت و علاقه است و همین مودت و دوستی اهل بیت علیهم السلام به قدری عظیم و ارزشمند است که تنها اجر رسالت شمرده شده است:

«قُلْ لا أسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أجْرًا إلاَّ الْمَوَدَّة فی الْقُرْبی[6]» و تنها کسانی می ‌توانند در مقابل رسول خدا صلی الله علیه و آله روسفید و سرفراز باشند که با معرفت و مودت نسبت به اهل بیت آن حضرت حرکت انسانی و الهی خویش را تصحیح کرده و به این حسنه دنیا و عُقبی رسیده باشند. سلام دادن بر امام، خود دفتری نورانی از مقامات معنوی و کمالات روحی و اوصاف و مناقب رسول خدا و اهل بیت ایشان علیهم السلام و کارنامه ای از کوشش های آنان برای برافراشتن پرچم توحید و ترویج قرآن و بسط عدالت و امر به معروف و نهی از منکر می باشد؛ به عبارت دیگر سلام های ابتدایی خود یک درس امام شناسی و ابراز تولی می باشد[7]. چنانچه در زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«السَّلامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ الله، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا خَلِيلَ الله، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا نَبِيَّ الله ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا صَفِيَّ الله ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا رَحْمَةَ الله ،...السَّلامُ عَلَيْكَ يَا مُبَشِّرُ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا نَذِيرُ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا مُنْذِرُ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا نُورَ الله الَّذِي يُسْتَضاءُ بِهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ وَعَلَى أَهْلِ بَيْتِكَ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ الْهادِينَ الْمَهْدِيِّينَ»

سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای دوست صمیمی خدا، سلام بر تو ای پیامبر خدا، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای رحمت خدا... سلام بر تو ای مژده دهنده، سلام بر تو ای بیم ‌دهنده، سلام بر تو ای هشدار دهنده، سلام بر تو ای نور خدا که به آن روشنی جویند، سلام بر تو و بر اهل ‌بیت پاک و پاکیزه و راهنما و راه یافته ‌ات[8]».

زیارت و بیعت

یکی از مواردی که در متن زیارت نامه ها اشاره به امر تولی و تبری دارد، اعلام بیعت با امام است. به عبارت دیگر زیارت، بیعتی دوباره با امام است در مسیر تولی و تبری. در متون زیارتی، به این نکته تصریح شده و زائر، خدا و امام را به گواهی می ‌گیرد که به این میثاق و عهد، وفا کرده است. مرحوم کلینی در باب زیارت سید الشهدا علیه السلام، از امام هادی (ع) نقل می کند، ایشان می فرمایند: در مقام راس امام حسین علیه السلام بگو:

«السَّلَامُ عَلَيْك‏ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا حُجَّةَ اللَّهِ فِي أَرْضِه‏... اكْتُبْ لِي عِنْدَكَ مِيثَاقاً وَ عَهْداً أَنِّي أَتَيْتُكَ أُجَدِّدُ الْمِيثَاقَ فَاشْهَدْ لِي عِنْدَ رَبِّكَ إِنَّكَ أَنْتَ الشَّاهِدُ»

پس از شهادت به این که امام حسین علیه السلام ، حجت‌ خدا است، خطاب به امام حسین علیه السلام می ‌گوییم: « این را برای من، پیش خودت به عنوان میثاق و عهد بنویس، بنویس این که من به زیارت تو آمدم، در حال تجدید میثاق، نزد پروردگارت گواه من باش»[9]
علامه مجلسی از عالم بزرگ شیعه، سید رضی رضوان الله تعالی علیه، در دستور العملی که درباره زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله دارد می گوید: پس از زیارت آن حضرت می گویی:

«اللَّهُمَّ اجْعَلْ ذَلِكَ بَيْعَةً مَرْضِيَّةً لَدَيْكَ وَ عَهْداً مُؤَكَّداً عِنْدَكَ تُحْيِينِي مَا أَحْيَيْتَنِي عَلَيْهِ وَ عَلَى الْوَفَاءِ بِشَرَائِطِهِ وَ حُدُودِهِ وَ حُقُوقِهِ وَ أَحْكَامِهِ وَ تُمِيتُنِي إِذَا أَمَتَّنِي عَلَيْهِ وَ تَبْعَثُنِي إِذَا بَعَثْتَنِي عَلَيْهِ»

خدایا! این زیارت را، نزد خودت بیعتی پسندیده و پیمانی استوار قرار بده، پیمانی که حیات و مماتم، زندگی و مرگم بر این پیمان و در وفاداری به آن باشد و بر همین میثاق هم مرا در قیامت برانگیزی[10]. چنان چه در زیارت امام زمان عج می خوانیم:

« اللّهُمَّ بَلِّغْ مَوْلايَ صاحِبَ الزَّمانِ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيْهِ عَنْ جَمِيعِ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ... اللّهُمَّ إِنِّي أُجَدِّدُ لَهُ فِي هذَا الْيَوْمِ وَفِي كُلِّ يَوْمٍ عَهْداً وَعَقْداً وَ بَيْعَةً فِي رَقَبَتِي... اللّهُمَّ هذِهِ بَيْعَةٌ لَهُ فِي عُنُقِي إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ.»

خدایا برسان به مولایم صاحب ‌الزمان (درود خدا بر او) از سوی همه مردان و زنان مؤمن... خدایا در این روز و در هر روز برای آن حضرت، عهد و پیمان و بیعت، بر عهده ‌ام تجدید می‌ کنم... این عمل را از من بر پایه اطاعتت و اطاعت رسولت و خاندانش (درود بر ایشان) قرار ده. خدایا این بیعتی است بر او، بر عهده من تا روز قیامت[11]. با توجه به آن چه بیان شد، این بیعت ها که در متن زیارت نامه ها آمده است تنها یک تشریفات یا احترام گزاری ظاهری نیست، بلکه رسالت سنگینی را به گردن زائر می‌ گذارد که باید تا قیامت آن را حفظ کند.

خود آزمایی

1-    منظور از زیارت عارفانه چیست؟
2-    رابطه سلام در متن زیارات ائمه علیهم السلام با اصل تولی و تبری چیست؟

پی نوشت ها

[1] من لا یحضره الفقیه ج3 ص466/ترجمه غفاری
[2] ر.ک فرهنگ و آداب زیارت ص40 الی 42 و 49 الی 50
[3] کامل زیارات ص150/ترجمه ذهنی تهرانی
[4] ادب فنای مقربان ج1 ص 31
[5] اصول کافی ج4 ص567
[6] سوره شوری آیه 23
[7] ر.ک.فرهنگ و آداب زیارت ص 45
[8] بحارالانوار ج97 ص183/ترجمه انصاریان
[9] اصول کافی ج4 ص557
[10] بحارالانوار ج97ص162/ترجمه باقریان
[11] بحار الانوار ج99 ص110/ترجمه انصاریان

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت